Ադրբեջանում, ինչպես և Հայաստանում, անցյալի վայրագությունների զոհերի հիշատակը հաճախ միակողմանի բնույթ է կրում։ Չնայած ազգայնական հիմունքներով այսպիսի իրադարձությունների խեղաթյուրման և քաղաքականացման փորձերին, առաջ շարժվելու համար անհրաժեշտ է ավելի կարեկցող մոտեցում և հիշողություն այն մասին, որ, առաջին հերթին, անմեղ զոհերը միշտ սուրբ են։

Հունվարի 20-ին Ադրբեջանը սգում էր իր նահատակներին, որոնք 29 տարի առաջ զոհվել էին մայրաքաղաք Բաքվում՝ խորհրդային տարիներին իրագործված բռնությունների ժամանակ։ Հեռուստաալիքներով հեռարձակվում էին հայրենասիրական ֆիլմեր (ճակատագրի հեգնանքով դրանք հիմնականում նկարահանվել են խորհրդային ժամանակաշրջանում), ռադիոն լռում էր, իսկ սոցիալական ցանցերում պրոֆիլային լուսանկարներում հայտնվեցին կարմիր և սև գույներ։

Սև հունվար — դա վայրագություն է, որը շատ հաճախ հիշում են մեր ժամանակներում, սակայն նրանում հայերի մասնակցությունը երբեք չի հիշատակվում՝ ո՛չ հայ զինվորներ, ո՛չ հայ զոհեր։

Ինչպե՞ս Բաքուն Հարավային Կովկասի առավել կոսմոպոլիտ քաղաքից վերածվեց «քաղաքի՝ առանց հայերի»։

«Կեղծ նորություններ»

Չնայած նրան, որ ըստ բրիտանացի լրագրող Թոմաս դե Վաալի, իր «Սև այգի» գրքում Բաքվի ջարդերի արդյունքում զոհերի թիվը հասնում է 90-ի, այս իրադարձությունը հազվադեպ է լուսաբանվում ադրբեջանական պատմագրության մեջ։ Թեև Սումգայիթյան ջարդերի մասին արձագանքը կարելի է տեսնել ինչպես կառավարական, այնպես էլ ոչ-կառավարական հրապարակումներում, ադրբեջանցիների դիրքորոշումը Բաքվում տեղի ունեցած իրադարձությունների վերաբերյալ բավականին անհասկանալի է և հիմնականում ստվերվում է «Սև հունվար»-ի այլ իրադարձություններով։

Օրինակ, պատմաբան և պրոֆեսոր Քարիմ Շուքուրովը հայերի բռնի վտարումը Սումգայիթից և Բաքվից անվանել է անհրաժեշտ քայլ՝ հետագայում «հինգերորդ սյունակի» գոյությունը կանխելու համար։ Նա առաջարկում է, որ մենք վերլուծենք այս իրադարձությունները Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմի համատեքստում, այլ ոչ թե դիտարկենք դրանք որպես չկապակցված զանգվածային կոտորածներ։

Մյուս կողմից, «Ժողովրդական ճակատ» շարժման (Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատ կուսակցության իրավանախորդ կազմակերպություն) նախկին անդամներ Պանահ Հուսեյնն ու Էթիբար Մամեդովը ենթադրեցին, որ ջարդը խորհրդային ՊԱԿ-ի կողմից պլանավորված դավադրություն էր։ Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարության տվյալներով, 1990 թ.-ի հայոց պատերազմի զոհերը եղել են նրանք, ովքեր չեն կատարել անջատողականների պահանջները, այսինքն, նրանք «հավատարիմ հայեր» էին։

Արդյոք այս բոլոր պնդումները սո՞ւտ են, կամ դավադրության տեսություննե՞ր։ Թե՞ սրանք փաստեր են։ Եթե չլինի արխիվների լիարժեք բացահայտում, ապա ոչ-պատմաբանները երբևէ չեն իմանա այդ մասին։

«Կեղծ նորությունների» և «հետ-ճշմարտության» դարաշրջանում հեշտ է մարդկանց մանիպուլյացիայի ենթարկել պատահական պնդումներով։ Մարդիկ ուղղակի չգիտեն, թե ում հավատան։

Իսկ ինչ կասեքություն և ազգայնականություն

Եվ այսպես, ի՞նչն է խանգարում մեզ՝ հիշելու անմեղ զոհերին։ Այդ պատասխաններից մեկը, իհարկե, իսկ ինչ կասեքությունն է։ Մարդիկ հակված են արդարությունը տեսնել առաջին հերթին իրենց կողմում. միայն վիրավորանքները անցելուց հետո նրանք կարող են մտածել նաև մյուս կողմի մասին։

Այս դիրքորոշման հետ կապված խնդիրն այն է, որ նրանք ուզում են լինել իրենց իսկ դատավորները՝ իրենց սեփական դատարանում։ Ինձ դուր է գալիս այն անվանել զոհերի համալիրի ուրոբորոս։ Նման մարդկանց հիշողության մեջ տեղ չկա Խոջալու քաղաքում սպանված ադրբեջանցի խաղաղ բնակիչների համար, այն պատճառով, որ դրանք օգտագործվում են այսօրվա քաղաքական գործիչների կողմից՝ քաղաքական փաստարկներում։

Մի անգամ Ադրբեջանի կողմնակիցներից մեկը Թվիթերում պատասխանել էր իմ գրառմանը. «Ինչո՞ւ պետք է հիշեմ Հայաստանի զոհերին, ի՞նչ նպատակով։ Նրանք հիշո՞ւմ են մեր զոհերին»։ Արդարացի է, բայց ինչ-որ մեկը պետք է սկսի գործընթացը։

Հիշողություններում ինչ-որ մի լավ բան կա. անմեղ զոհերը միշտ սուրբ են, անկախ նրանից, թե ինչպես են նրանք մահացել կամ ով է նրանց սպանել։ Բոլոր ռոհինգյաները, ույղուրները, եզդիները, բոսնիացիները, հայերն ու ադրբեջանցիները նշում են հիշատակի օրերը, որոնք տեսականորեն պետք է օգնեն նրանց (և մեզ) մտածել ապագայի մասին։

Ցավոք, կան նաև թերություններ։ Այսօր, ազգայնականության և գողության ժամանակաշրջանում, այս օրերը հաճախ ծառայում են՝ օգնելու ռևանշիստական քաղաքական գործիչներին։ Նույնիսկ հիշատակի օրերը այլևս լայնածավալ չեն։

Տեսնո՞ւմ եք, թե ինչումն է խնդիրը։ Նույնիսկ եթե դուք ազնվորեն փորձում եք հիշել ողբերգության բոլոր զոհերին և պաշտպանել փոքրամասնությանը, մեծ հավանականություն կա, որ դուք կդառնաք քարոզչության գործիք և կպախարակվեք հասարակության կողմից։

Խաղաղության տանող ճանապարհը առանց խոչընդոտների չէ, և կարևոր է, որ ընդունենք գերագույնը՝ իռացիոնալ ազգայնականությունը։

Պարզապես նայեք այն հազարավոր թուրքերին, որոնք վանկարկում էին «Մենք բոլորս հայ ենք» 2007թ.-ին հայազգի թուրք լրագրող Հրանտ Դինքի ցնցող սպանությունից հետո։ Ազգայնական թուրքերը ատում և ծաղրում էին այդ տղամարդկանց և կանանց, նրանց գործողությունները դիտարկվում էին որպես հայոց ազգայնականների կողմից Հայոց ցեղասպանության «ճանաչման վկայություն»։ Քաղաքականացնելու փոխարեն, այս թուրքերի գործողությունները պետք է դիտվեին որպես կարեկցանքի ապացույց։

Երբ դուք ազգայնական եք, միլիոնավոր մարդկանց մահը պարզապես վիճակագրություն է, իսկ վիճակագրությունը քարոզչության հետ գնում է ձեռք-ձեռքի տված։ Ազգայնականները կարեկցանք չեն զգում. ինչպես մի անգամ հայտարարել է գերմանացի փիլիսոփա Մաքս Շտիրները՝ նրանք ունեն «էգոիզմի վճարովի ձև»։

Ցավոք, միշտ կլինեն խաղաղության թշնամիներ, և դա այն է, ինչ մենք պետք է հաշվի առնենք, երբ փորձում ենք հասնել փոփոխության։

Սպասելով առաջիկա քայլի

Հուսադրող այն նորություններից հետո, որ Հայաստանի և Ադրբեջանի առաջնորդները գիտակցում են իրենց ժողովրդին խաղաղության պատրաստելու անհրաժեշտությունը, նպատակահարմար է թվում դրական երկխոսություն սկսել երկու երկրների միջև՝ հիշելով բոլոր վիրավորանքները։ Ի վերջո, ո՛չ Խոջալուի, ո՛չ Բաքվի զոհերը արժանի չէին այն ամենին, ինչի միջով նրանք անցել են։

Դժվա՞ր է ընդունել քննարկման այս հայեցակարգը։ Երկու ազգերն էլ հայտարարում են իրենց մեծահոգության ու ներողամտության մասին, և այժմ նրանք լավ հնարավորություն ունեն ապացուցելու դա։

Հարավային Կովկասում արդեն կան շատ լավ ծրագրեր, որոնք մարդկանց համախմբում են մի ճանապարհով, որը աշխարհում ոչ մի ուրիշ տեղ գոյություն չունի. խաղաղության ընդհանուր ծրագրերում, ինչպիսին Chai Khana-ն է, և ՀԿ-ների տարբեր միջոցառումներին (փառք Աստծո՝ Թբիլիսիի համար) մասնակցում են հասարակ մարդիկ։

Սոցիալական ցանցը մեկ այլ լավ գործիք է, որն օգնում է հասարակ մարդկանց՝ շրջանցել սահմանները և շփվել միմյանց հետ՝ անկախ իրենց կառավարության դիրքորոշման։ Հարավային Կովկասում շատ կարևոր է, թե դու ծագումով որտեղից ես։ Բանը նրանում չէ, թե դուք որտեղ եք ծնվել, այլ նրանում, թե որտեղից են ձեր ծնողները։ Մեզ (և ձեզ) շրջապատում են ադրբեջանա-ղարաբաղցիներ, որոնք երբեք չեն տեսել Ղարաբաղը, երազներ (ադրբեջանցիներ Երևանից), որոնք երբեք չեն եղել Հայաստանում և բաքվեցիներ, որոնք իրականում հայեր են։

Սոցիալական ցանցերը թույլ տվեցին այնպիսի մարդկանց, ինչպիսին ես եմ, հաղորդակցվել Հայաստանի հայերի, նախկին բաքվեցիների, թուրքահայերի և մնացած բոլորի հետ։

Պե՞տք է արդյոք պայքարենք ընդմիշտ, մինչև մեզնից վերջինը մահանա, թե՞ հնարավորություն կունենանք խոսել միմյանց հետ։ Սրանք քաղաքացիական հասարակության՝ առաջշարժման մեջ մասնակցության ընդամենը մի քանի ձևեր են։

Այն ձեռք է բերվել 100 տարի առաջ։ Մարտի իրադարձություններից (երբ բոլշևիկյան և հայկական դաշնակցական ուժերի կողմից հազարավոր ադրբեջանցիներ սպանվեցին մի իրադարձության արդյունքում, որը պաշտոնապես հիշատակվեց որպես ցեղասպանություն Ադրբեջանում) և սեպտեմբերյան իրադարձություններից ամիսներ անց (երբ հազարավոր հայեր սպանվեցին ադրբեջանական և օսմանյան ուժերի կողմից), Հայաստանն ու Ադրբեջանը միմյանց ճանաչեցին որպես անկախ հանրապետություններ, նույնիսկ նրանց «ծննդյան օր»-ն է նույն օրը։

Անկախություն ձեռք բերելուց հետո, Ադրբեջանի խորհրդարանում կար 11 հայ, իսկ հայկականում՝ 6 ադրբեջանցի։ Պատկերացրեք, որ ձեր ենթադրյալ «թշնամին», երկու սարսափելի սպանություններից հետո, մի քանի ամիս անց ձեր խորհրդարանում տեղ զբաղեցրեց։ Բացարձակ անհավատալի է, որ դա կարող է տեղի ունենալ ներկայիս, այսպես կոչված, «լուսավոր» ժամանակներում։

Այժմ ժամանակն է երկար հայացք գցել մեր անցյալին, ոչ թե այն բանի համար, թե ինչպես ենք սպանել միմյանց, այլ այն, թե ինչպես ենք մենք շարունակել մեր հարաբերությունները այս բոլոր վիրավորանքներից հետո։

Սույն հոդվածում ներկայացված կարծիքները պատկանում են բացառապես հեղինակին և կարող են նաև չհամընկնել OC Media-ի խմբագրական կազմի տեսակետների հետ։