2020 թվականի հուլիսի 12-ին մարտեր բռնկվեցին հայ-ադրբեջանական սահմանի հյուսիսային հատվածում՝ տևելով մի քանի օր։ Քանի որ առաջնագծում գտնվող զինվորները կրակ էին փոխանակում, հրետանային արկեր են ընկել Հայաստանի Տավուշի մարզում և Ադրբեջանի Թովուզի շրջանում։ 

OC Media-ն ուղևորվել է երկու երկրների սահմանամերձ շրջաններ՝ խոսելու խաղաղ բնակիչների հետ, ովքեր հայտնվել էին պայքարի գծում, և կիսվելու նրանց պատմություններով։

Ստորև ներկայացնում ենք սահմանի հայկական կողմից մեր զեկույցը՝ Հուլիսյան գրոհ. ադրբեջանցի խաղաղ բնակիչները կրակագծում։

«Տանը չեմ եղել, այլապես տեղում կմահանայի», — OC Media-ին պատմում է Հայաստանի Տավուշի մարզի Այգեպար գյուղի 76-ամյա բնակչուհի Լիդա Ղազարյանը։

Ղազարյանի տունը առաջիններից էր, որ խոցվեց, երբ հուլիսի 14-ին, իր տնից մի քանի կմ հեռավորության վրա, մարտեր բռնկվեցին հայ և ադրբեջանական զինված ուժերի միջև։ 

Տունը խոցվել էր մի քանի արկերով, որոնք մասամբ քանդել էին այն և հրդեհ էր բռնկվել։ Ղազարյանն իր փրկությունը «հրաշք» է համարում։

Այգեպարը, որի բնակչությունը կազմում է մոտ 700 մարդ, սահմանակից է Ադրբեջանին։ Ըստ բնակիչների, երբ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունները վատթարանում են, հաճախ են լսում կրակոցի ձայներ։ Այս անգամ կրակահերթի ձայնը ուղեկցվել է հրետանային արկերով, որոնք լրջորեն վնասել էին գյուղի 10 տուն։

Այգեպարը Տավուշի սահմանամերձ գյուղերից մեկն է, որ տուժել է մարտերից. Ներքին Կարմիրաղբյուր, Չինարի, Մովսես և Տավուշ գյուղերը, ինչպես նաև Բերդ քաղաքը նույնպես հրետանային կրակի հետևանքով խոցվել են։

Ներքին Կարմիրաղբյուր

«Առաջին ուժեղ կրակոցը լսեցինք հուլիսի 13-ին», — OC Media-ին հետ զրույցում նշում է Ներքին Կարմիրաղբյուրի բնակիչ, 20-ամյա Լիա Ավագյանը։ «Առաջին անգամն էր, երբ զգացի տանկի արկի ուղիղ հարվածը մեր տան մոտ»։

Քանի որ հայ և ադրբեջանական զինված ուժերի միջև մարտերը շարունակել են սաստկանալ, Ավագյանը թաքնվել է մոտակա ապաստարանում։ «Երբ խաղաղ էր լինում, առավոտյան գնում էինք տուն, երեկոյան՝ վերադառնում», — պատմում է նա։

«Երևանում ապրող իմ հարազատները զանգահարում և առաջարկում էին, որ հեռանանք գյուղից, բայց ոչ ոք չի գնա, ոչ ոք չի լքի իր տունը»։

Ավագյանն ասում է, որ կրակոցներն ու հրետակոծությունները առավել ինտենսիվ են եղել առաջին երեք օրերի ընթացքում, և դա այն ժամանակ էր, երբ գյուղը կրել էր ամենածանր վնասը։ Ըստ նրա, գյուղի տների գրեթե կեսը որոշակի վնաս է կրել՝ սկսած փոքր բեկորներից պատճառված աննշան վնասներից մինչև հրետանային ռմբակոծությունների հետևանքով տոտալ ավերածություններ։ 

Տավուշ

Երբ առաջին արկը պայթեց իր տան մոտ, 70-ամյա Հրածին Գրիգորյանը, ով լսողության խնդիրներ ունի, լսել էր այն, բայց մի պահ չի հասկացել, թե ինչ ձայնէ դա։ 

«Բայց երբ երկրորդն ու երրորդը պայթեցին, — ասում է նա, — գնացի և արթնացրի թոռնիկիս՝ Մհերին, ու սկսեցինք վազել ճամփով։ Չգիտեի, թե ուր։ Փրկության բնազդ էր»։

Երբ Գրիգորյանն ու նրա թոռը վազել են, նրանց նկատել է հարևանը, որը կանգնեցնում է նրանց և տանում իրենց ապաստարան, որտեղ նրանք թաքնվել են։

Ասում է, թեև նախկինում միշտ լսել է հրազենային կրակոցներ, սակայն հիմա ավելի ուշադիր է արկի ձայնի նկատմամբ։ 

«Հիմա իմ առօրյայում մի բան է ավելացել՝ արկը։ Ես կրկին նույն բաներն եմ անում՝ պատրաստում եմ իմ կերակուրները, մաքրում եմ իմ տունը, մշակում եմ իմ պարտեզը, բայց ավելի զգոն և ուշադիր եմ եկող արկի ձայնին»։

«Անասուններին կերակրելուց հետո տուն էի եկել՝ մի քիչ հանգստանալու և հանկարծ արկի պայթյունի ուժեղ ձայն լսեցի։ Այդ անտանելի ձայնը գրեթե երեսուն տարի առաջ էի լսել։ Հին պատերազմների ժամանակ մեր տունը ամենաապահովներից մեկն էր։ Ոչ մի վնաս չէր հասել մեր տանը, բայց այս անգամ հասավ», — OC Media-ին ասաց Տավուշի 59-ամյա բնակիչ Անդրանիկ Գյուրջինյանը։

«Կյանքը վերարժեվորվել է»

Մինչև այս վերջին գրոհը, 19-ամյա Աննա Խաչատրյանը նախկինում երբևէ չէր լսել ռմբակոծման ձայնը։

«Բոլոր ձայները լսում էինք մեր տնից։ Գիտեինք նաև յուրաքանչյուր կրակոցի և արկի ուղղությունը։ Ասում էինք՝ սա Չինարիի վրա էր, սա՝ Այգեպարի, սա՝ Մովսեսի…Եվ հանկարծ, մեր այգու կեռասենու ճյուղերին քսվելով ու ահավոր ձայն արձակելով, արկն անցավ մեր վրայով ու պայթեց գյուղի գերեզմանատան մոտ։ Դա առաջին ռմբակոծությունն էր մեր գյուղի վրա», — պատմում է նա OC Media-ին։

Մեկ արկը պայթել էր Խաչատրյանից մի քանի մետր հեռավորության վրա՝ ժամանակավորապես խլացնելով ամեն ինչ։ 

Այժմ, երբ մարտերը դադարել են, նա դեռ լիովին հանգիստ չէ։

Բայց տրավման գյուղացիներին ավելի է մոտեցել, ասում է Խաչատրյանը։ Նա կատակով նշում է, որ կային հարևաններ, որոնք տարիներ շարունակ չէին խոսում միմյանց հետ, կամ ովքեր անընդհատ վիճում էին, և ովքեր հիմա միմյանց ձեռք են սեղմում, գրկախառնվում են և միասին հաց կիսում։

«Կյանքը վերագնահատվել է», — եզրափակում է Աննան։

Գրոհի արդյունքում Տավուշի մարզում ավերվել է 50 շինություն, որոնցից 12-ը արդեն վերանորոգվում և վերականգնվում են։

Վերանորոգումից տուժած տները կքանդվեն և կվերակառուցվեն։ ՀՀ կառավարությունը խոստացել է հոգալ բոլոր ծախսերը։